Engelli Çalıştırma Yükümlülüğü ve Avantajları

Birleşmiş milletler Kalkınma Programına göre dünya nüfusunun yaklaşık %10’u engelli bireylerden oluşmaktadır. Aile ve Sosyal Hizmet Bakanlığı 31 Aralık 2021 tarihli Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) rakamlarına göre Türkiye’de 3.337.922 kadın ve 2.503.258 erkek olmak üzere 5.841.180 engelli birey yaşamaktadır.

2023 – 2025 engelli hakları ulusal eylem planında, “engellilik; ekonomik ve sosyal statüsü ne olursa olsun toplumun tüm kesimlerini etkileyen bir olgudur. Tarihsel süreç içerisinde hem toplumların hem de engelli bireylerin engelliliği algılama biçimlerinde değişimler yaşanmıştır. Günümüzde engelliliği bir kader ve trajedi olarak gören anlayış zayıflamış ve engelliliği insan çeşitliliğinin bir parçası olarak gören, engellilerin engelli olmalarından dolayı maruz kaldıkları durumları insan hakkı ihlali olarak değerlendiren anlayış güçlenmeye başlamıştır. Bu kapsamda engelli bireyler, kendileri yerine başkaları tarafından karar verilen, korunmaya ve yardıma muhtaç bireyler olarak değil; kendi yaşamları üzerinde yetki ve karar sahibi bireyler olarak yaşamlarını sürdürmeyi talep etmektedir.” Denilmektedir.

Bu talepler ile birlikte engelliliğin bir insan hakları meselesi olduğu küresel olarak kabul edilen bir yaklaşım haline gelmiştir. Engellilik doğal bir süreç değildir, hastalık, kaza, yetersiz beslenme vs insan kaynaklı pek çok sebebi vardır. Bu nedenle yasalar ve uygulamalar “sağlamcılık” dediğimiz ayrımcı bir tutum üzerinden şekillenemeyeceği gibi, engellilerin öznel durumlarına göre koruyucu-önleyici tedbirlerin de olması gerekir. Sağlamcı yaklaşımlar üzerinden ayrımcılığa maruz kalınmasının yaptırımlarının yasalarla konulması gerekiyor.

Bu yazımızda engelli çalıştırmadan kaynaklı Sosyal Güvenlik alanında yapılmış düzenlemelere kısaca değineceğiz.

Engelli Çalıştırma yükümlülüğü

4857 sayılı İş Kanunun 30. Maddesinde hem özel sektör hem de kamu sektörü için engelli çalıştırma zorunluluğu hüküm altına alınmıştır.

50 veya daha fazla işçi (tarım ve orman işletmelerinde 51 veya daha fazla) çalıştırdıkları;
Özel sektör işyerlerinde %3 engelli,
Kamu işyerlerinde ise %4 engelli ile %2 eski hükümlü veya terörle mücadelede malul sayılmayacak şekilde yaralanan işçiyi meslek, beden ve ruhi durumlarına uygun işlerde çalıştırmakla yükümlüdürler.

50 sayısının tespitinde aynı işverenin aynı il sınırları içerisindeki bütün işyerlerinde çalıştırdığı belirli veya belirsiz süreli iş sözleşmesiyle çalıştırılan tüm işçiler dikkate alınır. Kısmi süreli iş sözleşmesiyle çalışan işçiler ise çalışma süreleri esas alınarak tam süreli çalışmaya dönüştürülür ve iş yerindeki tam süreli çalışan işçi sayısına eklenir.

Ancak 50 işçi sayısının tespitinde, 4857 Sayılı kanun kapsamında sayılmayan ve kanunun 4 üncü maddesinde sayılan işlerde çalışan işçiler, yer altı ve su altı işlerinde çalışan işçiler, işyeri ortakları ile hali hazırda çalışmaya devam eden engelli işçiler toplama dahil edilmez.

İşveren, zorunlu kontenjanın üzerinde engelli işçi çalıştırabilir veya işçi sayısı daha az olan işyerleri de engelli işçi çalıştırabilir ve bu çalışmalardan kaynaklı teşviklerden yararlanabilir.

Engelli çalışanın talebi hâlinde kısmi süreli iş sözleşmesiyle istihdam edilebilmesi mümkündür.

Engelli çalıştırma yükümlülüğünü yerine getirmeyen işverenlere, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 101. maddesi gereği, her çalıştırılmayan engelli ve her çalıştırılmayan ay için 2025 yılında 30.081,00 TL idari para cezası uygulanmaktadır. İŞKUR’un gönderdiği engelli iş adayını işe alınmaması durumunda Çalışma Ve İş Kurumuna mutlaka engelli kontenjan açığı için talep formu verilmelidir.

Dikkat edilmesi gereken hususlar;

Engelli işçinin İŞKUR sisteminde kayıtlı Engelli olması gerekiyor. İŞKUR sisteminden alınacak bir engelli işçi olabileceği gibi işverenin kendisinin işe aldığı engelli bir işgören de olabilir. Ancak her halde ve özellikle de SGK teşvikleri açısından kayıt altına alınmalıdır.
Engel durumuna göre tüm vücut fonksiyon kayıplarının en az %40’ından yoksun olduklarını, yetkili sağlık kuruluşlarından alacakları engelli sağlık kurulu raporu ile belgeleyen vatandaşlarımız “engelli” statüsünde kayıt yaptırabilir.
Meslekte çalışma güç kaybı oranı vb. oranlar dikkate alınmamakta oluptüm vücut fonksiyon kaybı oranına bakılmaktadır. (Meslek kayıp gücü daha çok malullük durumu için geçerlidir)
Engelli sağlık raporlarında “ağır engelli” veya “tam bağımlı” olduğu belirtilen ya da çalışma durumu değerlendirilmeyen engellilerin talebi halinde engelli kaydı yapılmaktadır. Ancak engelli sağlık raporunda çalışamazifadesi yer alıyorsa kişinin engelli kaydı yapılmamaktadır.
Engelli işçinin Kurum aracılığı olmadan istihdam edilmesi durumunda, engelli işçinin işe başlama tarihinden itibaren en geç 15 iş günü içinde bu durumun Kuruma bildirilerek tescil edilmesi gerekiyor
Özel sektör işverenleri tarafından çalıştırılan herhangi bir işçinin en az %40 oranında geçerli bir engelli sağlık kurulu raporuna sahip olması ve bu kişi için işveren tarafından engelli işçi statüsünde tescil talebinde bulunulması halinde, SGK işe giriş bildirgesi ve sağlık kurulu raporu tarihlerine dikkat edilerek ilgili için geçmişe yönelik engelli tescili yapılır ve işverene bu kişilerden dolayı geçmişe yönelik olarak idari para cezası uygulanmaz. Zorunlu çalıştırma yükümlülüğü kapsamında işyerinde tescili yapılmış olan kişilerin ilgili statülerdeki kayıtları işverenlerin bilgisi ve onayı olmadan değiştirilemez
Süreli raporların süresinin dolduğu tarihten itibaren engelli statüsündeki iş arayan kaydı Kurum portalında otomatik olarak genel statü kaydına çevrilir. Engelliliğin devam ettiğine dair yeni bir rapor ibraz edilmesi halinde engelli kaydı yeniden yapılı
İşten ayrılan işçinin yerine Engelli açığının kapatılması süresi: Özel sektör işvereni, engelli açığını yükümlülüğün doğduğu tarihten itibaren otuz gün içindekapatmak zorundadır.
Engelli işçi yükümlülüğü doğduğunda, Beş (5) iş günü içinde nitelikleri belirtip işçi talep edilebilir veya kendi imkanları ile işçi temin edebilir.
Engelli çalışanların ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde iş yerlerini düzenlemekve işin engelli çalışana uygun olmasını sağlamak,
Çalışmaları için gerekli araç ve gereçleri temin etmek ve çalışanların sağlıklarını koruyacak önlemleri almak
Engelli bireylerin işe alım sürecinden başlayarak iş yaşamının tüm aşamalarında engelliler aleyhine ayrımcı uygulamalarda bulunulamaz. Çalışan engelliler de diğer çalışanlardan farklı muamele gösterilemez.
Ayrıca, işverenlerin engellilere yönelik ayrımcılık yapmaları veya farklı muamele göstermeleri durumunda, 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 122. maddesi hükümleri dayanak gösterilerek suç duyurusunda bulunulabilir.
Taleplerde, işyerinde yapılan işin gerektirdiği vasıfların üzerinde veya istihdamı zorlaştırıcı şartlar öne sürülemez. Adayların başvuru koşullarını kısıtlayıcı nitelikler taşıyan işgücü istemleri kabul edilemez.
Taleplerde, işçinin istihdam edileceği meslek ile işçide aranan şartlar ve istenilen belgeler arasında kabul edilebilir bir tutarlılığın bulunması gerekir. (Örneğin; aşçı talebi için bilgisayar sertifikası veya kazan ateşçisi belgesi istenemez).
Engelli statüsündeki işçi taleplerinde, işin niteliği gerektirmediği sürece, engellilik oranına üst sınır getirilemez ve engel grupları arasında ayrım yapılamaz. İşverenin engel grupları arasında ayrım yapmakta ısrar etmesi halinde ise, işin niteliğinin belirlenmesine ve işgücü talebinde engel grubunda ayrıma gidilmesinin uygun olup olmadığına Kurum Birimi tarafından karar verilir.
Kamu kurum ve kuruluşlarının eski hükümlü statüsündeki işçi taleplerine aranan diğer şartları taşıyan hem eski hükümlü hem de terörle mücadelede malul sayılmayacak şekilde yaralanan adaylar müracaat edebilirler. Listeler talebe başvuru yapan hem eski hükümlü hem de terörle mücadelede malul sayılmayacak şekilde yaralanan adaylardan oluşturulur.
Bu madde kapsamındaki işgücü taleplerinden herhangi bir masraf karşılığı alınmaz.
Engelli işçi talepleri alınırken ayrıntılı (ücret, çalışma koşulları, servis, yemek, işin mahiyeti vb.) bilgiler bulunmalıdır. Talep verilme aşamasında işyerinden sorumlu personelce, Kuruma kayıtlı engellilerin engel durumları ile meslek profilleri hakkında işverene rehberlik edilerek, taleplerin Kurum kayıtlarından karşılanacak düzeyde verilmesi sağlanır.
İşgücü talepleri işveren tarafından sisteme kayıt edildi ise talepler sistem üzerinden işleme konulmadan önce, Kurum personeli tarafından incelenir. Yapılan incelemede Kuruma kayıtlı engelliler arasından karşılanamayacağı değerlendirilen taleplerin şartları daha fazla engelli iş arayanın başvuru yapabilmesi için işverenle görüşülerek değiştirilir. Uygun bulunan veya işverenle görüşülerek uygun hale getirilen talepler, en az şef veya iş ve meslek danışmanı yöneticisi düzeyinde bir personel tarafından onaylanır. Mevzuata uygun olmayan talepler işverence düzeltilmeden onaylanmaz.

Sosyal Güvenlik Kurumu Açısından Engelli İstihdamı Teşviği

Kontenjan dahilinde veya haricinde olması fark etmeksizin İŞKUR’a kayıtlı engelli işçinin çalıştırılması durumunda prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta primine ait işveren hisselerinin tamamı süresiz olarak Hazine tarafından karşılanmaktadır.

Kuruma başvuru şartı bulunmamaktadır. Aylık prim ve hizmet belgeleri veya muhtasar ve prim hizmet beyannamelerinin yasal süresi içerisinde 14857 kanun numarası seçilmek suretiyle Sosyal Güvenlik Kurumuna verilmesi gerekmektedir.

Kayıt dışı sigortalı çalıştırılmaması ya da sahte sigortalı bildiriminde bulunulmaması gerekmektedir.

Diğer SGK teşviklerinin aksine,

İşverenin İhale konusu işte çalışan işçiden de yararlanır. İşverenin borcunun olup olmamasından bağımsız ve primler süresinde ödenme şartı olmaksızın engelli teşviğinden yararlanmaya devam eder.

Ancak böyle bir durumda 5510 S.K 4/5 puan indirimi ile asgari ücret desteğinden yararlanılmayacaktır.

İmalat sektörü için 5 puanlık indirim, diğer sektörler için 4 puanlık indirim SPEK üzerinden, kalan % 15,5 işveren hissesi ise asgari ücret üzerinden hesaplanmaktadır.

Not: Örnek tablo SGK’nın https://destekal.sgk.gov.tr/#/ sitesinden alınmıştır. Borcu olmayan ve 5 puan indirimden yararlanan

Rakamlarla Teşvik Örnekleri (2025 rakamlarına göre) Prime Esas Kazanç Alt Sınırından Prime Esas Kazanç Üst Sınırından İMALAT DIŞI SEKTÖRLER Teşviksiz Tutar (%37,5) Teşvik Tutarı (%4 + %16,75)

2025 Verileri ile Borcu olmayan işyeri için Teşvik Örneği;
İMALAT DIŞI SEKTÖRLER
Prime Esas Kazanç Alt Sınırından			Prime Esas Kazanç Üst Sınırından
Teşviksiz Tutar (%37,5	Teşvik Tutarı (%4 + %16,75)	Teşvik sonrası Tutar (%17	Teşviksiz Tutar (%37,75)	Teşvik Tutarı (%4xPEK) + (%16,75xA.Ü	Teşvik Sonrası Tutar %37,5- ((%4xPEK) + (%16,75xA.Ü))
9.817,08 TL	5.396,14 TL	4.420,94 TL	73.628,13 TL	12.157,58 TL	61.470,55 TL
İMALAT SEKTÖRÜ
Prime Esas Kazanç Alt Sınırından			Prime Esas Kazanç Üst Sınırından
Teşviksiz Tutar (%37,5)	Teşvik Tutarı (%5 + %15,75)	Teşvik sonrası Tutar (%17)	Teşviksiz Tutar (%37,75)	Teşvik Tutarı (%5xPEK) + (%15,75xA.Ü)	Teşvik Sonrası Tutar %37,5- ((%5xPEK) + (%15,75xA.Ü))
9.817,08 TL	5.396,14 TL	4.420,94 TL	73.628,13 TL	13.847,94 TL	13.847,94 TL

KAYNAK

4857 Sayılı İş Kanunun 30 uncu maddesi
Engelli Hakları Ulusal Eylem Planı 2023-2025
2008/77 SGK genelgesi
2020/4 Sayılı Engelli, Eski Hükümlü ve Terörle Mücadelede Malul Sayılmayacak Şekilde Yaralananların İstihdamı Hakkında İŞKUR genelgesi