GİRİŞ
İşçinin, İş Yasası’nda düzenlenmiş süreler içinde çalıştırılması esastır. Ancak bazı nedenlerle çalışma süreleri aşılabilir. Normal çalışma süresinin aşılması durumunda 4857 sayılı İş Kanunda fazla çalışma kavramı kullanılır. 4857 sayılı İş Kanunu’nda ve İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğinde; haftalık çalışma süresi olan 45 saatin üzerinde yapılan çalışmalar “fazla çalışma” olarak değerlendirilir. Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, Haftalık çalışma süresinin iş sözleşmesi ya da toplu iş sözleşmeleri ile 45 saatin altında belirlenmesi halinde, bu haftalık çalışma süresinin üzerinde yapılan çalışmalar Yasa’da fazla çalışma değil, fazla sürelele çalışma olarak ifade edilmiştir. Bu sürelere ait ödemeler ücret niteliğindedir ve tamamı SGK priminin hesabında “Sigorta Primine Esas Kazanca” eklenmek zorundadır. Aynı zamanda işçinin kıdem tazminatının hesabına esas ücrete dahildir.
Fazla çalışma ile fazla sürelerle çalışmanın farkını ise bir örnekle daha iyi ortaya koyabiliriz.
ÖRNEK: Haftalık 40 saat çalışma öngörülen bir işyerinde o hafta 48 saat çalışılmışsa,
45-40= 5 saatlik kısım fazla sürelerle çalışma kabul edilip ücreti %25 artırımlı ödenir
48-45= Artan 3 saat ise fazla çalışma kabul edilip ücreti %50 artırımlı ödenir.
Yani bu örnekte çalışan işçi hem fazla çalışma hem de fazla sürelerle çalışma yapmıştır.
Çalışma Süreleri Kavramı
Çalışma süreleri ile ilgili tanımlama İş Kanunu’nun 63’üncü maddesi uyarınca çıkarılan “İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği” nin 3’üncü maddesinde ifade edilmiştir. Buna göre, “Çalışma süresi, işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süredir.
Yasası’nın 63. maddesine göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal çalışma süresinin aşmamak koşuluyla bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa bile bu çalışmalar fazla çalışma olarak kabul edilmemektedir. Denkleştirme döneminin 2 ay olduğu, toplu iş sözleşmeleri 4 aya kadar çıkarılabileceği hüküm altına alınmıştır
İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliğinde günlük çalışma süresinin her ne şekilde olursa olsun 11 saati aşamayacağına, Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte ise postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, 4857 sayılı Kanunun 42 ve 43 üncü maddeleri ile 70 inci maddesinde öngörülen yönetmelikte belirtilen haller dışında işçilerin gece postalarında 7,5 saatten çok çalıştırılmalarının yasak olduğuna yer verilmiştir. Bu bakımdan haftalık çalışma süresi 45 saati aşmasa bile günlük 11 saati, gece 7,5 saati aşan çalışmalar için fazla mesai ücreti ödenmesi gerekmektedir.
Turizm, özel güvenlik, sağlık hizmeti ve 6491 sayılı Türk Petrol Kanunu uyarınca petrol araştırma, arama ve sondaj faaliyetleri kapsamında yürütülen işlerde ise işçinin yazılı onayının alınması şartıyla 7,5 saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir. Bu sektörlerde çalışan işçilerin 7,5 saatten fazla gece çalışmaya yazılı onay vermedikleri durumda gece çalışmaları 7,5 saati aşar ise fazla mesai ücretinin ödenmesi gerekir.
Yasa’da öngörülen sınırlamalar günlük 11 saatin, gece çalışmalarında günlük 7,5 saatin ve bir yılda 270 saatin aşılamayacağına yönelik olup, aylık bir sınırlama bulunmamaktadır.
FAZLA ÇALIŞMADA ÜCRET
Fazla çalışmanın her saati için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Fazla sürelerle çalışmalarda her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir.
Parça başına veya yapılan iş tutarına göre ücret ödenen işlerde, fazla çalışma süresince işçinin ürettiği parça veya iş tutarının hesaplanmasında zorluk çekilmeyen hallerde, her bir fazla saat içinde yapılan parçayı veya iş tutarını karşılayan ücret esas alınarak fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücreti hesaplanır. Bu usulün uygulanmasında zorluk çekilen hallerde, parça başına veya yapılan iş tutarına ait ödeme döneminde meydana getirilen parça veya iş tutarları, o dönem içinde çalışılmış olan normal ve fazla çalışma saatleri sayısına bölünerek bir saate düşen parça veya iş tutarı bulunur. Bu yolla bulunan bir saatlik parça veya iş tutarına düşecek bir saatlik normal ücretin, yüzde elli fazlası fazla çalışma ücreti, yüzde yirmi beş fazlası fazla sürelerle çalışma ücretidir.
Yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde fazla çalışma ücreti, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 51 inci maddesinde öngörülen yönetmelik hükümlerine göre ödenir. (Ek fıkra:RG-25/8/2017-30165) Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere, 4857 sayılı Kanunun 42 nci maddesi uyarınca zorunlu nedenlerle ve 43 üncü maddesi uyarınca olağanüstü hallerde, haftalık otuz yedi buçuk saati aşan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yüzden az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödenir.
İşçilerin işlemiş olan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ücretleri normal çalışmalarına ait ücretlerle birlikte İş Kanunu’nda belirtildiği şekilde ödenir. Bu ödemeler, ücret bordrolarında ve işçiye verilmesi gereken ücret hesap pusulalarında açıkça gösterilir.
4857 sayılı kanunun İdari Para Cezalarını düzenleyen 102 inci maddesinin C bendine göre “Fazla çalışmalara ilişkin ücreti ödememek, işçiye hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında kullandırmamak, fazla saatlerde yapılacak çalışmalar için işçinin onayını” almamanın, her bir işçi için cezası 3.837 TL’dir
Haftalık 45 saatlik çalışma düzeninin kurulu bulunduğu işyerlerinde fazla çalışmaya esas olan saatlik ücret; Aylık ücret / 225 saat= Saatlik Ücret
Haftalık 42,5 saatlik çalışma düzeninin kurulu bulunduğu işyerlerinde fazla çalışmaya esas olan saatlik ücret; Aylık ücret / 212,5 = Saatlik Ücret.
Haftalık 40 saatlik çalışma düzeninin kurulu bulunduğu işyerlerinde fazla çalışmaya esas olan saatlik ücret; Aylık Ücret / 200 = Saatlik Ücret Formülü vasıtasıyla hesaplanacaktır.
İŞÇİNİN ONAYI
Fazla çalışma ihtiyacı olan işverence bu onay iş sözleşmesinin yapılması esnasında ya da ihtiyaç ortaya çıktığında alınır ve işçinin özlük doyasında saklanır. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapmak istemeyen işçi verdiği onayı 30 gün önceden işverene yazılı olarak bildirimde bulunmak kaydı ile geri alabilir. Yönetmelik hükmüne göre işveren, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırdığı işçilerin bu çalışma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzalı bir nüshasını işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır. Uygulamada iş sözleşmelerinde “İşçi işverenin talep ettiği hallerde fazla mesai yapmayı kabul eder.” şeklinde maddelere yer verilmektedir. Ancak iş sözleşmesinde fazla mesai yapmaya onay veren işçi fazla mesai onayını geri almak istiyor ise en az 30(otuz) gün önceden bunu yazılı olarak geri almak zorundadır.
İşçiden yazılı onay alınmadan fazla çalıştırma yapılması durumunda, İş Kanunu’nun 102/c maddesine göre 2025 yılında her bir işçi için 3.837,00 TL İPC ödemek durumunda kalacaktır.
Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için işçiden bu onay alınmasına gerek yoktur.
İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğinin 8’ inci maddesine göre; “18 yaşını doldurmamış işçilere, iş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçilere, İş Kanununun 88’ inci maddesinde öngörülen Yönetmelikte belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler, kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçilere ve 4857 sayılı Kanunun 42’ nci maddesi uyarınca zorunlu nedenler ve 43’ üncü maddesi uyarınca olağanüstü haller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz. Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamaz”. Denilmektedir.
SERBEST ZAMAN
Kanuna ve işin doğası gereği, serbest zamanın, iş süresi içinde verilmesi gerekir.
4857 sayılı İş Kanunu’na göre fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan bir işçi isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmaları karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçinin hak ettiği serbest zamanı işverenin 6 ay içinde kullandırması gerekmektedir. İşverenin işçinin talepte bulunduğu serbest zamanı yasada öngörüldüğü şekilde kullandırmaması veya kullanmadan iş akdini sonlandırması halinde bu süreye karşılık fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücretini de işçiye ödemesi gerekmektedir.
Bu düzenleme sadece fazla saatlerle çalışmaya özgü bir düzenlemedir. Zorunlu nedenlerle yapılan fazla saatlerle çalışma ya da olağanüstü fazla çalışmada serbest zaman verilmesi Kanunda düzenlenmemiştir. Zorunlu ve olağanüstü hallerde yapılan fazla çalışmaların karşılığını düzenleyen 4857 sayılı İş Kanunu’nun madde 42/2 ve madde 43/2 hükümleri, kanunun sadece 41. maddesinin birinci, ikinci ve üçüncü fıkralarına yollama yapmaktadır. Bu fıkralarda ise, fazla saatlerle yapılan çalışmanın sadece ücret olarak karşılığı düzenlenmiştir. Bu nedenle, Yönetmeliğin serbest zamanı düzenleyen 6. maddesini, zorunlu nedenlerle veya olağanüstü hallerde yapılan fazla saatlerle çalışmaları kapsamayacak şekilde uygulamak gerekir.
Serbest Zaman Süresi ile ilgili olarak kanunda öngörülen süreler asgari olup, bu süreler iş sözleşmesi ya da toplu iş sözleşmesi ile artırılabilir. Fazla saatlerle çalışma karşılığında sağlanacak serbest zamanın sözleşmelerle kısaltılması ise mümkün değildir. Kanundaki ilgili hükümler nispi emredici niteliktedir. Ayrıca resmî tatil çalışması yapılmışsa, bunun karşılığında işçiye rızası olsa bile ücret vermek yerine izin kullandırmak mümkün değildir ve yasal olmaz.
İşçi, serbest zamanı altı ay içinde kullanmak zorundadır. Ancak altı ay içinde serbest zamanın kullanılacağı tarihi belirleme yetkisi yönetim hakkı çerçevesinde işverene bırakılmıştır. Çalışma saatlerinin hangi zaman diliminde işçinin serbest zaman kullanacağının yetkisi de işçinindir. Altı ayın başlangıcı, fazla çalışmanın yapıldığı tarihtir.
Her ne kadar yasal olarak düzenlenmemişse de İşçi serbest zaman kullanmadan iş sözleşmesi sona ermişse, artık serbest zaman kullanmanın bir amacı olamayacağı için, serbest zaman kullandırılmasının fiilen imkânsızlaştığı bu durumda işçiye fazla saatlerle çalışma ücreti ödenmesi gerekir.
YILLIK 270 SAAT FAZLA ÇALIŞMA SINIRININ AŞILMASI
4857 sayılı İş Kanunu’nda fazla çalışma süresinin toplamının bir yılda 270 saatten fazla olamayacağına hükmedilmiştir. Bir yılda 270 saati aşan çalışma yasak çalışma olsa da, 270 saati aşan süreye ilişkin ücretin işçiye % 50 zamlı olarak ödenmesi gerekmektedir.
İşçilerin bedensel ve zihinsel olarak yapacakları fazla çalışmaların bir sınırının olması gerektiğinden hareketle bu kural koyulmuştur.
İşçinin bir yılda 270 saatten fazla çalışma yapmış olması halinde İş Kanunu’nda bu duruma yönelik idari para cezası uygulanacağına dair bir düzenleme bulunmamasına rağmen, 4857/63. Maddeye aykırılık nedeniyle, 4857/104. madde Çalışma sürelerine ve buna dair yönetmelik hükümlerine uymamak an dolayı 2025 yılında yapılacak tespitlerde 21.213 TL tutarında idari para cezası bulunmaktadır. Ayrıca fazla çalışma sürelerinde yıllık 270 saatlik yasal sınırın aşılması durumunda işçi iş akdini haklı nedenle feshedebilecektir.
İş Kanunu’nun 47nci maddesine göre kanunlarda ulusal bayram ve genel tatil günü olarak kabul edilen bu günlerde işçiler çalışmazsa, bir iş karşılığı olmaksızın o güne ait ücretleri tam olarak ödenirken; tatil yapmayıp da çalışırlarsa ayrıca çalıştıkları her gün için bir günlük ücretleri de ödenir.
Ayrıca ulusal bayram ve genel tatil günlerindeki çalışmaların tamamı fazla çalışma sayılmadığı gibi yıllık 270 saatlik fazla çalışma saati içinde de sayılmamaktadır. Dolayısıyla yalnızca haftalık çalışma süreleri içinde yapılan fazla çalışma 270 saat hesabında dikkate alınmalıdır.
GÜNLÜK 11 SAATLİK, GECE 7,5 SAATLİK ÇALIŞMA SÜRESİNİN AŞILMASI
4857 sayılı Kanun’un 41. maddesinde, haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma olarak kabul edilse de haftalık 45 saatlik çalışma süresinin aşılmamasına rağmen günlük azami 11 saatlik iş süresinin, gece 7,5 saati aşan iş süresinin aşılması halinde, bu sürelere ilişkin ücretlerin % 50 zamlı ödenmesi gerekmektedir. Postası değiştirilecek işçi kesintisiz en az on bir saat dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamaz.
HAFTA TATİLİNDE ÜCRET
Genel kural işçinin 45 saatlik haftalık çalışması karşılığında bir gün tatil yapmasıdır. Hafta tatilinde çalışmayan işçiye ücreti çalışmış gibi ödenir. İşçi 45 saatlik haftalık çalışmasından sonra hafta tatili yapmaz ve o gün de çalışırsa ilave olarak hafta tatilinde çalıştırıldığı için 1 günlük yevmiye, ayrıca haftalık çalışma süresini doldurduğu için hafta tatilinde yapacağı çalışma fazla çalışma sayılacağından ilaveten bir de % 50 ilave ücret ödenmelidir.
Örneğin: İşçinin günlük ücretinin 1.000 TL olduğu ve haftalık 45 saat çalışmasını tamamlamasına rağmen hafta tatilinde izin yapmayarak çalıştığı düşünüldüğünde, normal ücretine ilaveten 1.500 TL ücret ödenmelidir.
FAZLA ÇALIŞMANIN İSPATI
İşçinin imzasını taşıyan bordro sahteliği ispat edilinceye kadar kesin delil niteliğindedir. Fazla çalışmanın ispatı konusunda iş yeri kayıtları, özellikle işyerine giriş çıkışı gösteren belgeler, iş yeri iç yazışmaları, delil niteliğindedir.
Ancak, fazla çalışmanın bu tür yazılı belgelerle ispatlanamaması durumunda tarafların dinletmiş oldukları tanık beyanları ile sonuca gidilmesi gerekir.
İşçinin fiilen yaptığı işin niteliği ve yoğunluğuna göre de fazla çalışma olup olmadığı araştırılmalıdır. İmzalı ücret bordrolarında fazla çalışma ücreti ödendiği anlaşılıyorsa, işçi tarafından gerçekte daha fazla çalışma yaptığının ileri sürülmesi mümkün değildir. Ancak, işçinin fazla çalışma alacağının daha fazla olduğu yönündeki ihtirazı kaydının bulunması halinde, bordroda görünenden daha fazla çalışmanın ispatı her türlü delille söz konusu olabilir. Buna karşın, bordroların imzalı ve ihtirazı kayıtsız olması durumunda dahi, işçinin geçerli bir yazılı belge ile bordroda yazılı olandan daha fazla çalışmayı yazılı delille ispatlaması gerekir. Bordrolarda tahakkuk bulunmasına rağmen bordroların imzasız olması halinde ise, varsa ilgili dönem banka ve tüm ödeme kayıtları celp edilmeli ve ödendiği tespit edilen miktarlar yapılan hesaplamadan mahsup edilmelidir.
Fazla çalışmanın yazılı delil ya da tanıkla ispatı imkân dahilindedir. İşyerinde çalışma düzenini bilmeyen ve bilmesi mümkün olmayan tanıkların anlatımlarına değer verilemez.
Yukarıda fazla çalışmanın ispatı konusunda anlatılan ilkeler, hafta tatili ile ulusal bayram ve genel tatil günlerinde yapılan çalışmaların ispatı açısından da geçerlidir. İşçinin fazla çalışma alacaklarından indirim yapılması konusunda yasal bir düzenleme bulunmamaktadır. Fazla çalışmaların tanık anlatımlarına dayalı olarak ispatlandığı hallerde, fazla mesainin uzun bir süre için hesaplanması ve miktarın yüksek çıkması durumunda Yargıtayca son yıllarda indirim yapılması gerektiği istikrarlı uygulama halini almıştır. Bu indirim, dosyadaki delillerin durumu ve niteliğine göre yapılması gerekli uygun bir indirimdir. Yapılacak indirim, işçinin çalışma şekline, işin düzenlenmesine ve hesaplanan fazla çalışma ücreti miktarına göre takdir edilmelidir.
KAYNAKÇA
- 4857 sayılı İş Kanunu’nda ve İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği
- “Yargıtay’ın Kayan süreleri ve Fazla çalışma ile ilgili Yaklaşımı” Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 9, Özel sayı, 2007, s. 177-188, Prof. Dr. Devrim Ulucan.
- E-Yaklaşım dergisi, Şubat 2024, Sayı 374, Yazar Erol Güner
- E-Yaklaşım dergisi, Mart 2024, Sayı 374, Yazar Ahmet Ağar
- Yargıtay 7.H.D. 2014/19129 E., 2015/13542 K. ve 02.07.2015
- HUKUK DAİRESİ Esas: 2020/2569 Karar: 2020/10699 Karar Tarihi:6.10.2020
- HUKUK DAİRESİ Esas: 2020/2569 Karar: 2020/10699 Karar Tarihi:6.10.2020
- 9HD., E.2005/23905, K.2006/5769
İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku Uzmanı
